نويسنده: يسرا بخاخ / روزنامه اعتماد
همه‌پرسي شوم
سرانجام تلاش‌ها و فشارها و تهديد‌هاي داخلي و بين‌المللي جواب نداد و مسعود بارزاني تصميم خود را براي برگذاري همه‌پرسي عملي كرد.
به نظر مي‌رسد رييس منطقه كردستان عراق كه در پرتگاه مرگ سياسي قرار داشت، خود را از اين ورطه نجات داده اما او بدون توجه به نتايج اين اقدام كه با اجماع بين‌المللي مورد مخالفت قرار گرفته به نمايندگي از مردم كردستان مي‌گويد ما تاوان تصميمي كه گرفته‌ايم را پرداخت خواهيم كرد.
تهديد‌هاي بين‌المللي به تحريم كردستان روزبه‌روز شديد‌تر مي‌شود و پيش‌بيني آينده سياسي، اقتصادي و امنيتي اين منطقه چندان خوشايند به نظر نمي‌رسد. بارزاني كه حالا همه پل‌هاي پشت سر خود را خراب كرده، بهاي سنگيني را به مردم كردستان تحميل خواهد كرد و به اين ترتيب نه تنها مردم كُرد بلكه اعراب، تركمان‌ها و ايزدي‌ها نيز به آتش جاه‌طلبي سياسي و خانوادگي آل بارزاني مي‌سوزند.
همه‌پرسي غيرالزام‌آور جدايي كردستان در شمال عراق روز دوشنبه ٢٥ سپتامبر ٢٠١٧ ساعت ٨ صبح به وقت محلي آغاز شد و در ساعت ١٩ به وقت محلي به پايان رسيد. شمارش آرا به محض پايان راي‌گيري آغاز شد و نتايج اين همه‌پرسي ٧٢ ساعت بعد از پايان راي‌گيري اعلام مي‌شود و احتمالا نتيجه آن راي آري مردم كردستان با جدايي اين منطقه از خاك عراق خواهد بود. نتيجه اين همه‌پرسي به مسعود بارزاني، رييس منطقه كردستان عراق اختياراتي مي‌دهد تا بر اساس آن براي اعلام استقلال وارد رايزني با كشورهاي مجاور عراق و دولت مركزي اين كشور شود. ايران، تركيه و سوريه سه كشوري هستند كه بارزاني بايد براي جلب رضايت آنها به منظور اعلام دولت موسوم به دولت كردستان وارد مذاكره شود. وي در نشست خبري كه شب پيش از همه‌پرسي برگذار شده بود تاكيد كرد كه اربيل دست دوستي خود را به سوي اين كشورها دراز كرده و يادآور شد كه مذاكره براي جدايي از عراق ممكن است يك تا دو سال به طول بينجامد.
اين همه‌پرسي در مناطق مورد مناقشه ميان اربيل و بغداد از جمله استان سرشار از ثروت نفت كركوك كه داراي تنوع قوميتي هم هست برگذار شد.
كميته برگذاري همه‌پرسي اعلام كرد كه حدود ٦/٥ ميليون نفر حق مشاركت در اين همه‌پرسي را در منطقه كردستان و مناطقي كه در كنترل نيروهاي نظامي وابسته به اين منطقه است، داشته‌اند.
بغداد شديدا با برگذاري همه‌پرسي در استان كركوك كه تحت سلطه اتحاديه ميهني كردستان و نيروهاي امنيتي اين حزب يعني نيروهاي آسايش است، مخالفت كرده بود و دولت مركزي عراق از كردستان خواست تا كنترل همه فرودگاه‌ها و گذرگاه‌هاي مرزي را به دولت مركزي تحويل دهد.
حيدر العبادي، نخست‌وزير عراق با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه دولت بغداد از كشورهاي مجاور عراق خواسته تجارت نفت با منطقه كردستان را متوقف كنند و همكاري در زمينه فرودگاه‌ها و مرزها فقط از طريق دولت بغداد صورت بگيرد.
اردوغان: شبانه مي‌آييم
تركيه همسايه شمالي عراق كه بيشترين حجم تبادل تجاري با منطقه كردستان را دارد و اصلي‌ترين مسير اربيل براي تعامل اقتصادي و امنيتي به شمار مي‌رود از مخالفان سرسخت تحولات اخير منطقه كردستان است. هر اقدامي كه بعد از برگذاري همه‌پرسي به جدايي منطقه كردستان از عراق يا تحريك كُردهاي تركيه براي قدم گذاشتن در مسير مشابهي منجر شود بدون شك با واكنش سخت آنكارا مواجه خواهد شد.
تركيه كه پيش از اين بدون توجه به درخواست‌هاي مكرر بغداد نيروهاي خود را در شمال عراق مستقر كرده است و دست به انجام عمليات نظامي در شمال عراق هم زده، از تكرار اين اقدامات خود ابايي ندارد. وزارت خارجه اين كشور با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه نتيج همه‌پرسي از ديد آنكارا باطل است و اگر اين مساله براي امنيت ملي تركيه خطرساز شود تركيه از اقدام نظامي در اين خصوص ترسي ندارد.
تركيه همچنين از شهروندان خود كه در منطقه كردستان حضور دارند خواسته تا در اسرع وقت اين منطقه را ترك كنند و يادآور شد كه دولت منطقه كردستان عراق امنيت، صلح و ثبات عراق و منطقه را به خطر مي‌اندازد.
رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه هم كه در طول چند روز گذشته مواضع تندي عليه منطقه كردستان عراق داشته در جديدترين موضع‌گيري خود تاكيد كرد كه اين همه‌پرسي هر نتيجه‌اي داشته باشد، باطل و غيرقانوني است و پيامدهاي اقتصادي و نظامي براي اين منطقه به همراه خواهد داشت. وي تاكيد كرد كه گذرگاه مرزي «الخابور» در مرز تركيه و عراق كه اصلي‌تريم گذرگاه مناطق كُردنشين اين كشور به ديگر مناطق جهان به شمار مي‌رود در حال حاضر باز است اما ممكن است در آينده به صورت كامل بسته شود. روزنامه ديلي صباح گزارش داد كه تركيه ممكن است روند صادرات نفت منطقه كردستان را متوقف كند و افزود: آن وقت مي‌بينم كه منطقه كردستان نفت خود را به چه كسي مي‌فروشد. اردوغان در اشاره به خط لوله انتقال نفت عراق از كركوك به جيهان، گفته كه ما كنترل شيرخط لوله انتقال نفت منطقه كردستان را در دست داريم. وي همچنين هشدار داده كه اگر لازم شد عليه منطقه كردستان اقدام نظامي هم صورت مي‌گيرد و افزود: همانگونه كه شهرهاي جرابلس، الراعي، و الباب را در سوريه از چنگ داعش خارج كرديم اگر ضروريت ايجاب كند در اتخاذ تصميم مشابه در عراق درنگ نخواهيم كرد و شبانه و بدون هيچ هشداري به آنجا مي‌رويم. مولود چاووش اوغلو، وزير خارجه تركيه هم تاكيد كرد در صورتي كه تركمان‌هاي عراقي مورد هدف قرار بگيرند تركيه فورا دست به اقدام نظامي در شمال عراق خواهد زد و در گفت‌وگويي تلويزيوني گفت كه طرف اصلي و اساسي كه تركيه از اين به بعد در خصوص پيامدهاي همه‌پرسي كردستان با آن مذاكره خواهد كرد، دولت عراق خواهد بود. سازمان ملل نيز نسبت به نتايج احتمالي همه‌پرسي هشدار داده است و اعلام كرده كه اين اقدام به بي‌ثبات كردن منطقه منجر خواهد شد. شوراي امنيت سازمان ملل نيز پيش‌تر تاكيد كرده بود كه همه‌پرسي غيرالزام آور كُردها ثبات منطقه را به خطر مي‌اندازد و تلاش‌ها براي مقابله با داعش و بازگشت آوارگان عراقي به شهرهاي‌شان را با چالش مواجه مي‌كند.
اعلام جنگ عليه وحدت عراق
نوري المالكي، معاون اول رييس‌جمهور عراق كه پيش از اين نيز با همه‌پرسي مخالفت كرده بود روز دوشنبه نيز تاكيد كرد كه اقدام منطقه كردستان در برگزاري همه‌پرسي نوعي اعلام جنگ عليه وحدت مردم عراق است. مالكي در تجمع اعتراضي مردم به همه‌پرسي كردستان عراق كه در بغداد برگزار شده بود اعلام كرد كه همه بر غيرقانوني بودن همه‌پرسي كردستان پافشاري مي‌كنند اما كاملا واضح و روشن است كه اين اقدام وحدت كشور را هدف قرار داده است و مي‌تواند پيامدهاي خطرناكي براي آينده عراق به طور كلي و آينده كردستان به صورت مشخص داشته باشد.
وي از دولت بغداد خواست تا همه تدابير لازم براي پايان دادن به اقدامات غيرقانوني منطقه كردستان را اتخاذ كند و گفت به جاي مذاكره با صاحبان همه‌پرسي بايد همه آنها را تحريم كرد. وي همچنين حاميان همه‌پرسي كردستان را مسوول هرگونه بحران و درگيري كه احتمال دارد در آينده صورت بگيرد، دانست و گفت: از اتفاقاتي كه افتاده خوشحال نيستيم، مسووليت عواقب اين اقدامات را بر دوش منطقه كردستان و رييس آن مي‌دانيم كه دوره رياستش بر اين منطقه به پايان رسيده است.
وي همچنين از كشورهاي مجاور عراق كه مواضع قاطع و روشني در خصوص همه‌پرسي داشته‌اند خواست تا روابط سياسي، اقتصادي و امنيتي خود را با منطقه كردستان قطع كرده و با اين منطقه هيچ‌گونه همكاري نداشته باشند. حنان الفتلاوي، نماينده پارلمان عراق نيز با صدور بيانيه‌اي از دولت اين كشور خواست تا قانون را در بخشي از كشور كه عصيان كرده است، اجرا كند.
الفتلاوي گفت: بعد از اينكه ديكتاتور بارزاني بدون توجه به همه هشدارهاي عاقلانه، همه‌پرسي شوم خود را برگذار كرد ضرورت ايجاب مي‌كند كه دولت عراق قانون را در بخش عصيان كرده كشور اجرا كند. الفتلاوي از دولت عراق خواسته تمام گذرگاه‌هاي منطقه كردستان با استان‌هاي مجاور آن را مسدود و ممنوعيت انتقال و خروج هرنوع كالايي به منطقه كردستان و از اين منطقه را اجرا كند. وي همچنين يادآور شد كه دولت عراق بايد همه كارمندان، مسوولان ارشد و سفراي كُرد را از كار بركنار كرده و اين اقدام پيش از همه بايد در خصوص فواد معصوم، رييس‌جمهور عراق صورت بگيرد.
اين نماينده پارلمان عراق خواستار اعمال تحريم همه‌جانبه عليه منطقه كردستان شده و گفته دولت بايد بودجه مالي كردستان از جمله بودجه انرژي را قطع كند و از صدور گذرنامه براي ساكنان منطقه كردستان خودداري كند، زبان كردي را از اسناد دولتي حذف كند. حريم هوايي عراق را به روي پروازهايي كه به مقصد كردستان صورت مي‌گيرد ببندد و تمام افسران و خلبان‌هاي كُرد را از ارتش عراق اخراج كند زيرا آنها خطري براي امنيت ملي عراق به شمار مي‌روند.
تلاش براي عزل فواد معصوم
پارلمان عراق هم كه روز دوشنبه و همزمان با برگزاري همه‌پرسي تشكيل جلسه داده بود حيدر العبادي، نخست‌وزير عراق و فرمانده كل نيروهاي مسلح اين كشور را ملزم كرد تا نيروهاي امنيتي مركزي را در همه مناطق مورد مناقشه مستقر كند. اين نيروها تا پيش از سال ٢٠١٤ در مناطق مورد مناقشه حضور داشتند. بر اساس اين خبر پارلمان عراق همچنين از دولت خواسته عليه همه كارمندان دولت مركزي كه در همه‌پرسي كردستان شركت كرده‌اند اقدام قانوني صورت بگيرد و فعاليت همه شركت‌هايي كه در مناطق مورد مناقشه حضور دارند به ويژه شركت‌هاي نفتي به حالت تعليق در‌آيد. در حالي كه انتشار پيام ويديويي دختر فواد معصوم، رييس‌جمهور عراق و حمايت او از برگزاري همه‌پرسي كردستان، خشم كاربران عراقي را در فضاي مجازي برانگيخت و هشتگي با عنوان بركناري معصوم در فضاي مجازي به راه افتاد، نمايندگان پارلمان در بخشي از طرح خود همچنين خواستار عزل فواد معصوم از رياست‌جمهوري عراق شدند. پيش از اين هم سكوت او در خصوص همه‌پرسي با واكنش تند مسوولان و افكار عمومي عراقي مواجه شده بود. حاكم الزاملي، رييس كميته امنيتي پارلمان عراق بيانيه پارلمان خطاب به دولت را قرائت كرده و در آن از بغداد خواسته شده همه گذرگاه‌هاي مرزي و داخلي در اطراف منطقه كردستان عراق مسدود شود. اين در حالي است كه حيدرالعبادي، نخست‌وزير عراق از نهادهاي نظامي خواسته تا امنيت شهروندان عراق در مناطق مورد مناقشه را حفظ كنند. پيش‌تر حزب الحل اعلام كرده بود كه مسووليت جان شهروندان عرب عراقي در مناطق مورد مناقشه بر عهده نخست‌وزير اين كشور است و تاكيد كرده بود كه نيروهاي پيشمرگه در استان كركوك و برخي شهرهاي نينوا، ديالي و صلاح‌الدين شهروندان عرب را به زور سلاح وادار مي‌كنند تا در همه‌پرسي كردستان شركت كرده و به سود جدايي از عراق راي دهند. سازمان ديدبان حقوق بشر عراق اعلام كرد كه مسوولان منطقه كردستان عراق خانواده‌هاي آواره عراقي در استان كركوك را تحت فشار قرار داده تا در همه‌پرسي شركت كنند. اين سازمان اعلام كرد كه نيروهاي آسايش، شاخه نظامي اتحاديه ميهني كردستان از خانواده‌هاي آواره عراقي كه با شركت در همه‌پرسي مخالفت كرده‌اند خواسته تا استان كركوك را ترك كنند. بر اساس اين خبر فشارهاي زيادي به آوارگان عراقي در كركوك وارد شده است و در طول دو روز گذشته دست كم ٢٥٠ خانواده عراقي كه مخالف مشاركت در همه‌پرسي بوده‌اند از اين استان خارج شده‌اند.
دعوت مقتدي صدر در مقابل تجزيه عراق
مقتدي صدر، رهبر جريان صدر روز دوشنبه با صدور بيانيه‌اي از دولت عراق خواست تا همه گذرگاه‌هاي زميني و هوايي به روي كردستان بسته شود و تاكيد كرد بايد نيروهاي مسلح در حالت آماده‌باش باشند. وي تاكيد كرد: ممكن است برادران كُرد ما فكر كنند تحقق آرزوي آنها براي تاسيس دولت كُرد فوايد زيادي براي آنها داشته باشد. با وجود اينكه به آرزوهاي آنها احترام مي‌گذاريم اما بايد بدانند كه هميشه آرزوها برآورده نمي‌شود و قرار نيست تا آرزوهاي آنها به قيمت منافع ديگران محقق شود. مقتدي صدر گفت: آرزوها و آمالي كه به دور از دانايي و تعقل عملي مي‌شود، مي‌تواند صاحبان خود را به نابودي بكشاند به همين دليل از مبدأ تلاش براي آشتي ملي و حفظ وحدت عراق از همه علما و روحانيون شيعه و سني مي‌خواهم كه در نشستي گسترده فتواهايي در مقابل تجزيه عراق صادر كنند. رهبر جريان صدر از همه جريان‌هاي سني و شيعه عراقي هم دعوت كرده در نشستي فوري مشاركت داشته باشند و از جريان‌هاي كُرد معارض جدايي از عراق هم خواست در اين نشست حضور پيدا كنند. مقتدي صدر خواستار همكاري كشورهاي اسلامي، عربي و نهادها و سازمان‌هاي بين‌المللي در خصوص اين مساله شد و گفت بايد در شرايطي كه عراق با بحران جديدي دست و پنجه نرم مي‌كند در كنار بغداد باشند. كميته برگزاري همه‌پرسي كردستان عراق اعلام كرد كه ميزان مشاركت در همه‌پرسي از مرز ٧٦ درصد گذشته است. زمان راي‌گيري در منطقه كردستان تا ساعت ١٩ تمديد شد در حالي كه با پايان راي‌گيري در كركوك در ساعت ١٨ در اين منطقه ممنوعيت آمد و شد اعمال شد. از سوي ديگر يك مسوول ارشد در جبهه تركمان‌هاي عراق اعلام كرد كه مردم از همه‌پرسي در مناطق تركمن‌نشين كركوك استقبال نكرده‌اند و مراكز اخذ راي در اين مناطق خالي بوده است. گزارش‌هاي زيادي حاكي از تخلفات انتخاباتي در جريان برگزاري همه‌پرسي كردستان است، علي الحسيني، معاون رييس شوراي شهر طوزخورماتو اعلام كرد كه همه‌پرسي كردستان در اين شهر با شكست مواجه شده است. به گفته او فقط ٤ درصد از واجدين شرايط راي‌دهي در اين شهر در همه‌پرسي شركت كرده‌اند و يادآور شد دليل اين مساله اين است كه اغلب ساكنان اين شهر را تركمان‌ها تشكيل مي‌دهند كه با مشاركت در همه‌پرسي مخالف بوده‌اند. در همين راستا شوراي استاني ديالي اعلام كرد كه مردم منطقه قره‌تبه در اين استان ناظران برگزاري همه‌پرسي را مجبور كرده بودند تا صندوق‌هاي اخذ راي خود را به خارج از اين منطقه ببرند. صادق الحسيني، رييس كميته امنيتي شوراي استاني ديالي تاكيد كرد كه نيروهاي آسايش از صبح روز دوشنبه فشارهاي خود بر مردم اين استان را براي مشاركت در همه‌پرسي تشديد كرده بودند اما مردم به دليل مخالفت با برگزاري همه‌پرسي در استان ديالي، مسوولان منطقه كردستان را وادار كرده تا مناطق آنها را ترك كنند. از سوي ديگر گزارش‌هايي مبني بر درگيري ميان نيروهاي پيشمرگه كُرد و نيروهاي الحشدالشعبي در اين شهر نيز گزارش شده بود كه الحشدالشعبي با صدور بيانيه‌اي اين خبر را تكذيب كرد.
اختلاف در خانه اتحاديه ميهني
برهم صالح، معاون دوم دبيركل اتحاديه ميهني كردستان بعد از اينكه راي خود را به صندوق انداخت تاكيد كرده كه مردم كردستان هم مانند ديگر ملت‌هاي دنيا اين حق را دارند كه يك دولت مستقل براي خود تشكيل دهند. وي تاكيد كرد كه اين حق با تفاهم و رضايت ايجاد مي‌شود و روز همه‌پرسي كردستان عراق را روزي براي اظهار راي تاريخي مردم كُرد در راه رسيدن به دولتي مستقل توصيف كرد. وي ابراز اميدواري كرد كه اين اقدام آغازگر نزاع و درگيري ميان اعراب و كُردها در عراق نباشد و با تفاهم و مذاكره به نتيجه‌اي رسيد كه به سود خاورميانه باشد. صالح كه از مسوولان سياسي ارشد اتحاديه ميهني كردستان است از همه عقلا و دانايان منطقه نيز خواست تا به رايزني هدفمند و متعادل روي بياورند و بدانند كه احقاق حق كُردها به معني نقض حق اعراب نيست. با اين حال روزنامه العرب چاپ لندن در گزارشي اعلام كرد كه اتحاديه ميهني كردستان اخيرا و در پي موضوع همه‌پرسي جدايي كردستان شاهد درگيري‌هاي داخلي زيادي بوده است. بر اساس اين خبر رهبران اتحاديه ميهني به دو جناح تقسيم شده و رهبري گروه اول را كوسرت رسول علي، معاون جلال طالباني و از افراد نزديك به مسعود بارزاني برعهده دارد و گروه مقابل هم مخالف برگزاري همه‌پرسي در شرايط فعلي بوده است. العرب گزارش داد كه جدل و اختلاف‌نظر بر سر مساله همه‌پرسي جدايي از عراق به حزب بارزاني هم رسيده بود و منابع آگاه گزارش داده‌اند نچيروان بارزاني، نخست وزير منطقه كردستان عراق و برادر‌زاده مسعود بارزاني كه روز همه‌پرسي به همراه خانواده‌اش راي خود را به صندوق انداخت از مخالفان اصلي برگزاري همه‌پرسي در شرايط فعلي بوده و آلا طالباني، رييس جريان اتحاديه ميهني كردستان در پارلمان عراق گفت كه او (نچيروان) نگراني‌ها در خصوص همه‌پرسي را درك مي‌كند. منابع آگاه گزارش داده‌اند كه نچيروان بارزاني از عموي خود دستور گرفته تا در خصوص همه‌پرسي كردستان با رسانه‌ها صحبت نكند.
از سوي ديگر كمپين «حالا نه» كه در مخالفت با برگذاري همه‌پرسي كردستان تشكيل شده بود روز دوشنبه خبر داد كه اين كمپين از نظارت بر روند اخذ راي در مراكز راي‌گيري ممنوع شده است. بر اساس اين خبر فقط جريان‌ها و گروه‌هاي حامي همه‌پرسي اجازه داشته‌اند نمايندگان خود را به عنوان ناظر بي‌طرف به مراكز اخذ رأي اعزام كنند. كمپين حالا نه تاكيد كرد كه جريان‌هاي حامي برگذاري همه‌پرسي كردستان اقدامات برنامه‌ريزي شده‌اي براي اعمال فشار بر فعاليت‌هاي كمپين حالا نه داشته و اين فشارها تا حدي بوده كه اين كمپين حتي اجازه نداشته تا در يكي از سالن‌هاي اجتماعات اربيل يا دهوك نشستي برگزار كند. در بيانيه اين كمپين آمده كه كميته مستقل انتخابات كردستان، صلاحيت خود را از دست داده و در اعمال فشار بر جريان‌هاي مخالف همه‌پرسي از جمله كمپين حالا نه نقش به‌سزايي داشته است. اين كمپين از همه نهادهاي بين‌المللي و مسوولان داخلي خواسته تا آنچه سيرك همه‌پرسي در كردستان خواند را رد كنند. در حالي كه مخالفان كُرد برگزاري همه‌پرسي كردستان معتقدند كه حدود ٧٠٠٠ صندوق اخذ راي بدون حضور ناظري بي‌طرف در محل رأي مردم را دريافت كرده است. سربست مصطفي رشيد، رييس كميسارياي عالي مستقل انتخابات عراق اعلام كه نظارتي بين‌المللي بر همه‌پرسي كردستان عراق وجود داشته است. وي ضمن رد اتهامات مربوط به مشاركت كميسارياي عالي انتخابات در روند راي‌گيري گفته كه ٤٠٠ ناظر بين‌المللي و چند سازمان محلي بر روند اخذ راي نظارت داشته‌اند. وي تاكيد كرده كه دقت نتايج همه‌پرسي بعد از شمارش آرا و اعلام نتايج مشخص خواهد شد و افزود: به عنوان يك نهاد و موسسه عراقي در روند اخذ راي هيچ دخالتي نداشته‌ايم و با كميته همه‌پرسي كردستان هيچ همكاري صورت نگرفته است. بعد از تاكيد دولت عراق بر ممنوعيت حضور كاركنان دولتي در همه‌پرسي كردستان، رشيد گفت: تاييد نتايج همه‌پرسي كردستان بسته به مذاكرات سياسي است كه بعد از همه‌پرسي ميان كردستان و دولت مركزي صورت مي‌گيرد. وي همچنين تاكيد كرد كه كميسارياي عالي انتخابات عراق به همه نيروهاي خود دستور داده بود در روند اخذ راي مشاركت نداشته باشند.
